"Enter"a basıp içeriğe geçin

Dersim – Demografi (I. Kısım)

Yazar George Aghjayan, Çeviren: Arlet İncidüzen

Teşekkür: Bu eseri, yakın arkadaşlarım David Davidian, Hagop Hachikian, George Leylegian ve Khatchig Mouradian’ın yardımları olmadan ortaya çıkaramazdım. Her biri, bilerek ve bilmeyerek, yapıcı geri bildirimlerle ve yıllar içinde sağladıkları materyallerle bana katkıda bulundular. Bununla birlikte her türlü hata ve kusur bana aittir.

Not: Bu çalışma tamamen, ulaşılabilen basılı kaynaklara dayanmaktadır. Tüm bilgilerin doğrulanabilir olduğuna inanıyorum ancak akla takılan soruların çözülebilmesi için saha çalışması yapılması gerekmektedir. Köylerin bugünkü veya en yeni isimleri parantez içinde verilmiştir.

Dersim Sancağı şu kazalardan oluşmaktaydı: Hozat (merkez kazası), Çarsancak, Çemişgezek, Kızılkilise, Mazgerd ve Ovacık. Sürekli değişen Osmanlı idari sınırlarına göre Dersim’in kazaları 1880’ler boyunca bazen ayrı ayrı ve bazen tamamıyla çeşitli vilayetlere bağlanmıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nun gerileme döneminde Ermeni nüfusu Çemişgezek ve Çarsancak’ta yoğunlaşmıştır.

Aşağıdaki tablo, Dersim nüfusunu yaklaşık 30 yıllık bir süreçte özetlemektedir. Müslüman nüfusun açıkça arttığı bir dönemde Ermeni nüfusundaki durağanlık gayet aşikârdır.

Hazari (günümüzde Anıl) köyü papazı Hovhannes ve ailesi (Kaynak; Vazken Antreasyan koleksiyonu, Paris)

1894 Salnamesi tahmini değerleri, Mamuret-ül 1312 Aziz Salnamesinde geçen köylerin nüfuslarından derlenmiştir. 1894 Salnamesinin orijinal verisi ise aynı yıl basılan matbu salnamedeki toplam nüfus bilgisidir.

Aşağıda, her bir kazanın ve kazalara bağlı, soykırımdan önce Ermenilerin yaşamakta olduğu köylerin nüfusları üzerine genel bir tartışma sunulacaktır. Böyle bir analiz yapılırken, hem Ermenilere hem de Osmanlılara ait nüfus verilerinin güçlü yanları kadar kusurlu taraflarının da olduğu unutulmamalıdır, iki kaynağa da ait veriler birlikte kullanılarak karşılaştırılabilir ve daha eksiksiz bir anlatı oluşturulabilir.

Hozat Kazası

Ermeni Soykırımı’ndan önce Hozat’ta 100’den fazla köy vardı. O yıllardan bu yana sayı çarpıcı bir biçimde azalmıştır. Bu durum kazanın sınırlarının yıllar içinde değişmesiyle olduğu kadar bazı küçük köylerin mezraya dönüşmesiyle de açıklanmaktadır.

1871 (Hicri 1288) Salnamesi, Hozat’ı Ovacık Kazası dahilinde, Erzurum Vilayeti’ne bağlı göstermektedir. Ovacık nüfusu toplam 7050 erkek (6657 Müslüman ve 393 Hıristiyan), 175 köy olarak verilmektedir. Bölgedeki tek Hıristiyan unsur Ermeniler olduğundan ve 1914’e kadar Ovacık Kazası’nda hiç Ermeni yaşadığı kayıt edilmediğinden, bu 393 Hıristiyan erkeğin Hozat Kazası’ndaki Ermeniler olduğu sonucuna varılabilir. Ertesi yılın salnamesinde, 1872 (Hicri 1289), 177 köy ve 6407 erkek (5991 Müslüman, 416 Hıristiyan) bildirilmiştir. Ayrıca bölgede 6 (Ermeni) kilise ve 3 (Ermeni) okulu bulunduğunu belirtmektedir. Aynı rakamlar 1873 (Hicri 1290) salnamesinde de geçmektedir, sadece bu salnamede köy sayısı 176’dır. Ek olarak, toplam hane sayısı 2393 şeklinde verilmiştir. Bu da hane başına 2.7 erkek düştüğü göstermektedir.

1312 tarihli (1894) Mamuretül Aziz Salnamesi’nden alınmış nüfus tablosu

Mamuret-ül Aziz’in 1894 (Hicri 1312) salnamesi, her köyün nüfusunu cinsiyet ve dine göre ayrı ayrı vermesiyle benzersizdir. Bu sayede hangi köyün hangi kazada olduğunun kesin olarak belirlenmesi ve Ermeni kaynaklarıyla karşılaştırılabilmesi sağlanmaktadır. Ek olarak, tabloya dökülmüş nüfus verilerini uzlaştırmayı daha kolay hale getirse de hataların ayırt edilebilmesi gerekliliğini tamamen ortadan kaldırmaz. Bununla birlikte mevcut verilerin toplandığı tarih de bilinmemektedir. Muhtemelen 1890 ile 1893 tarihleri arasında toplanmıştır. Verilerin doğruluğunu gerçekten belirleyebilmek için nüfus kayıtlarına ulaşılması gerekir. Yine de bazı ilginç gözlemlerde bulunulabilir.

Salname, Ermeni nüfuslu 17 köy belirtmektedir. Ermeni kaynaklarında bu köylerin bazılar başka kazalara, özellikle Çemişgezek’e bağlı gösterilmektedir. Nüfus,1738 hane, 857 Ermeni (502 erkek, 355 kadın) ve 7530 Müslüman (4703 erkek, 2827 kadın) olarak kaydedilmiştir. Buna göre hane başına 4.8 kişi ve 3.0 erkek düşmektedir. Hane başına düşen kişi sayısı karma köylerde daha yüksekken, sadece Ermenilerin yaşadığı 2 köyde en düşük olarak görülmektedir. Basit bir örnek olsa da kadınların ve büyük olasılıkla Ermeni erkeklerin gerçekten eksik sayıldığının bir göstergesidir.

Ermeni erkeklerini 416 (1872) ve 502 (1893) sayılarında gösteren bu iki veri noktası arasında, Vartabed Karekin Sırvantsdiants, 1878-1879 tarihlerinde Ermenistan boyunca seyahat etmiş ve her köyün hane sayısını kayıt altına almıştır. 17 köyün sadece 2 tanesi (Brasdik ve Hağtug) tamamen Ermenilerin yaşadığı köyler olduğundan, doğrudan bir karşılaştırma yapılması mümkün değildir. Bununla birlikte, Sırvantsdiants’ın hane sayısı [Karekin Sırvantsdiants, Toros Ağpar, İstanbul, 1884] Mamuret-ül Aziz salnamesiyle uyuşmaktadır. Sırvantsdiants, Hozat kazasındaki 17 köyde toplam 171 hane Ermeni tespit etmiştir.

Paylaşmak İster misiniz?

Bu yazı yorumlara kapalı, ama trackback'ler ve pingback'ler açık.